نام مبارک امام پنجم محمد، کنیه ایشان ابوجعفر  و لقب شریفشان باقر بود   .

مادرش فاطمه دختر امام حسن مجتبى علیه السلام است .بنابراین نسبت آن حضرت از طرف مادر به سبط اکبر حضرت امام حسن علیه السلام و از سوى پدر به امام حسین علیه السلام می رسید .پدرش حضرت سیدالساجدین , امام زین العابدین , على بن الحسین علیهما السلام است .

تولد حضرت باقر علیه السلام در روز جمعه سوم ماه صفر سال 57 هجرى در مدینه بود. دوران امامت امام از سال 95 هجرى آغاز شد و تا سال 114 هجری یعنى مدت 19 سال و چند ماه ادامه داشته است .سرانجام در هفتم ذیحجه سال 114 هجرى در سن 57 سالگى در مدینه به وسیله هشام مسموم شد و چشم از جهان فروبست .

در روایتی که امام جواد علیه السلام از طریق پدران بزرگوارشان از امام حسین علیهم السّلام نقل کرده اند، روزى رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله در حالی که ابىّ بن کعب نیز در آنجا بود، امام حسین را مدح می کنند و با عبارات بلندی همچون « اى زینت بخش آسمانها و زمین‏ها » خطاب می فرمایند. آنگاه حضرت رسول در برابر تعجب ابی بن کعب دعاهایی را به او یاد می دهد که نشان دهنده عظمت اهل بیتشان و مقام رفیع ایشان در نزد خدای متعال است.

در بخشی از روایت آمده است:

ابىّ پرسید: ای رسول خدا ، آیا او ]امام سجاد علیه السلام ‏[وصىّ و جانشینى خواهد داشت؟ حضرت فرمودند: بله، میراث آسمانها و زمین متعلّق به اوست. ابىّ سؤال کرد: میراث آسمانها و زمین یعنى چه؟ حضرت فرمودند: قضاوت به حقّ، حکم نمودن بر اساس دین و دیانت، تأویل أحکام و بیان کردن وقایع آینده. أبىّ گفت: نامش چیست؟ حضرت فرمودند: اسمش محمّد است و در آسمانها، مونس ملائکه مى‏باشد و در دعایش چنین مى‏گوید:

«اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ لِی عِنْدَکَ رِضْوَانٌ وَ وُدٌّ فَاغْفِرْ لِی وَ لِمَنْ تَبِعَنِی مِنْ إِخْوَانِی وَ شِیعَتِی ، وَ طَیِّبْ مَا فِی صُلْبِی»

(یعنى: بارالها ، اگر از من راضى هستى و مرا دوست دارى، مرا و نیز برادران و شیعیانم را که از من تبعیّت مى‏کنند، بیامرز و آنچه را در صلب دارم، پاکیزه گردان) عیون أخبار الرضا علیه السّلام، ج 1، ص 59?

یکی از خدمات ارزنده امام باقر علیه السلام پی ریزی تدوین حدیث بود.

در پی انحرافات عمیقی که پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به وجود آمد، رخداد تأسف برانگیزی دامن گیر جهان اسلام شد و آن جلوگیری از تدوین احادیث اهل بیت علیهم السلام بود که آثار زیان بار آن سالیان دراز بر پیشانی فرهنگ دینی مردم باقی ماند. نزدیک به یک قرن از نگاشتن و محفوظ داشتن احادیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم و سخنان تابناک اهل بیت علیهم السلام جلوگیری شدید به عمل آمد و به جای آن سیل عظیمی از تحریفات در زمینه احادیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم و جعل آنها به فرهنگ و اعتقاد مردم روی آورد که به «اسرائیلیات» شهرت یافت؛ تا سال 100 هجری که «عمر بن عبدالعزیز» فرمان تدوین احادیث را به «ابوبکر بن محمد انصاری» صادر کرد.

او که از رجال و بزرگان تابعین به شمار می رفت و از اصحاب علی علیه السلام شمرده می شد، به بازگرداندن فدک به اهل بیت علیهم السلام و تدوین حدیث کمربست. امام باقر علیه السلام از این فرصت استثنایی کمال بهره را برد و بیان احادیث را آغاز کرد و راویان مختلف از ایشان ده ها هزار حدیث نقل کردند. در واقع امام باقر علیه السلام نماینده مکتب اهل بیت و نخستین سر و سامان دهنده احادیث تابناک معصومین بود.

از این رو، بسیاری از محدثین وقت با دیدن تلاش های بی دریغ امام، کمر به نگاشتن و نگاهداری سخنان امام بستند و بدین سبب، بیشتر احادیث اهل بیت علیهم السلام، از امام باقر و امام صادق علیهما السلام است.